Air Pollution.

वायुप्रदूषण

येथे जा: सुचालन, शोधयंत्र

वायुप्रदूषण हे वातावरणाचे प्रदूषण आहे. मानवी आरोग्यास तसेच पर्यावरणातील इतर घटकांना ,प्राणी, पक्षी, वनस्पती, जीवजंतू इत्यादींना हानिकारक घटक हवेमध्ये मिसळून जातात तेव्हा वायुप्रदूषण झाल्याचे मानण्यात येते. पूर्वी मानवी आरोग्यास हानीकारक घटक हे वायुप्रदूषणास जवाबदार मानण्यात येत होते. कालांतराने याची व्याख्या इतर प्राणी पक्षी व वनस्पतींना हानीकारक घटकांना लागू झाली. सध्याच्या युगात हवामान बदलास जवाबदार असणारे घटक हे देखिल वायुप्रदूषणात ग्राह्य धरण्यात येतात.

अनुक्रमणिका

• १ प्रदूषक घटके
• २ हवामान बदलास जवाबदार घटक
• ३ वायुप्रदूषणाचे स्त्रोत
• ४ परिणाम
  • ४.१ आरोग्यावरील परिणाम
  • ४.२ निसर्गातील इतर घटकांवर परिणाम
  • ४.३ इतर परिणाम
• ५ हवामानाचा वायुप्रदुषणावर परिणाम
• ६ गृहंतर्गत वायूप्रदूषण (Indoor air pollution)
• ७ भारतातील वायुप्रदूषण
• ८ उपाय योजना
• ९ संदर्भ व नोंदी

प्रदूषक घटके

नैसर्गिक हवेतील जे पदार्थ अथवा घटक मानवी, प्राणी, पक्षी, वनस्पती, उपयुक्त जंतूच्या आरोग्यास, जीवनास हानीकारक आहेत तसेच जे हवामान बदलास कारणीभूत आहेत त्यांना प्रदूषक घटक असे म्हणतात.
मानवी तसेच इतर प्राण्यांच्या आरोग्यास

• सल्फर डायॉक्साईड (SO₂)कोळश्यात असणाऱ्या तसेच रॉकेल मध्ये असणारे सल्फर जेव्हा कोळसा जळतो तेव्हा सल्फरचेही ऑक्सिडेशन होते व सल्फर डायॉक्साईड तयार होते. सल्फर डायॉक्साईड हे पाण्यात लवकर विरुन जाते. जर हवेत सल्फर डायॉक्साईडचे प्रमाण जास्त झाले व त्याकाळात पाऊस पडला तर त्याचे पाण्यामध्ये मिसळून सल्फुरिक अम्ल तयार होते व यालाच आम्लयुक्त पाऊस म्हणतात. अम्लयुक्त पावसाने पिकांवरती मोठ्या प्रमाणावर परिणाम होतो. जमीन अम्लयुक्त होते व हळूहळू नापिक बनते. अम्लयुक्त पावसाने सल्फरची इमारतींच्या मटेरिअलवर रासायनिक क्रिया होऊन इमारतींचे आयुष्य कमी होते. सफ्लर डायॉक्साईड जेव्हा श्वसनावाटे नाकपुडींमध्ये जातो तेव्हा श्वसननलिकेतील पेशी सल्फर डायॉक्साईडला फुप्पुसापासून पोहोचण्यापूर्वी कफातील पाण्यात विरुन टाकतात. जर याचे प्रमाण जास्त झाले तर नलिकेत अजून जास्ती कफ होतो व सर्दी होते.
  सल्फर डायॉक्साईड हा कोळश्याच्या ज्वलनाने होत असल्याने याचे प्रमाण वीट भट्या, वीज निर्मिती प्रकल्पांजवळ जास्त असते. परंतु वाऱ्याबरोबर लांबवर वाहून जाण्याची क्षमता असल्याने. अतिदूरवरही सल्फर डायॉक्साईडचा प्रादुर्भाव जाणवू शकतो. सल्फर डायॉक्साईडचे प्रदूषण कमी करण्यासाठी नागरी वस्तींमध्ये रॉकेलचा कमी वापर, विजनिर्मिती प्रकल्पात सल्फरहित कोळसा वापरणे व धूर हवेत सोडण्यापूर्वी सल्फर स्क्रबर मधून त्याचे शुद्दीकरण करणे इत्यादी उपाय आहेत. जर हे उपाय अमलात आणले तर सल्फर डायॉक्साईड व अम्लयुक्त पावसावर नियंत्रण नक्कीच मिळवता येते.
• नायट्रोजन ऑक्साईड व डायॉक्साईड (NO and NO₂) अतिउच्च तापमानावर (१००० अंश से अथवा त्यापेक्षा जास्ती) जेव्हा ज्वलन होते त्यावेळेस हवेतील नायट्रोजनचेही ज्वलन होऊन त्याचे नायट्रोजन ऑक्साईड व नंतर डायॉक्साईड बनते. मुख्यत्वे दुचाकी चारचाकींच्या इंजिनमध्ये हे तापमान १००० पेक्षाही जास्त असते त्यामुळे नायट्रोजन ऑक्साईडची निर्मिती होऊन वाहनांच्या धुरांड्यांमार्फत वायुप्रदूषण होते.नायट्रोजन डायॉक्साईड सुद्धा सल्फर डायॉक्साईड प्रमाणे श्वसननलिकेत प्रवेश करते परंतु याची पाण्यात विरण्याची क्षमता कमी असते व फुप्पुसापर्यंत जास्त पोहोचते. यामुळे जास्ति जास्त कप होऊन सर्दी होते. इतर लक्षणांमध्ये त्वचा कोरडी पडणे, डोळे चुरचुरणे असे प्रकार घडतात. ट्राफिकमध्ये नायट्रोजन डायॉक्साईडमुळेच सर्दी वाढण्याचे प्रकार घडतात. दीर्घकालानंतर सातत्याच्या सर्दी मुळे दमा, ताप हे नेहेमीचे आजार बनून जातात.
  
  नायट्रोजन डायॉक्साईड कमी करण्यासाठी वाहनांमध्ये कॅटालायटिक कनव्हर्टर असणे गरजेचे आहे. कॅटालायटिक कनव्हर्टर नायट्रोजन डायॉक्साईड चे पुन्हा ऑक्सिजन व नायट्रोजनमध्ये रुपांतर करतो. यासाठी जुन्या गाड्या ज्यात कनव्हर्टर नाहित अश्या निकाली लावणे गरजेचे आहे. सध्या शास्त्रज्ञ कमी तापमानावर ज्वलन करून कसे प्रमाण कमी करता येईल यावर काम करत आहेत.
• ओझोन (O₃)-ओझोन शरीरास चांगला असतो हा एक चुकिचा समज आहे. ओझोन मध्ये ऑक्सिजनचे तीन अणु असतात यातील तिसरा अतिशय आक्रमक असतो व मिळेल त्या गोष्टीचे ऑक्सिडेशन करण्याचा प्रयत्न सातत्याने करत असतो. ओझोनची खरी गरज वातावरणातील वरच्या भागात आहे. जिथे ओझोन सुर्यापासून येणाऱ्या हानिकारक किरणांपासून आपले संरक्षण करतो. परंतु आपल्या नजिकच्या हवामानात ओझोन एक आक्रमक रसायनाचे काम करत असतो. ओझोन श्वसन नलिकेत कफमध्ये अजिबात न विरघळता सरळ फुप्पुसांपर्यंत जाउन पोहोचतो व फुप्पुसांतील पेशींवर अतिशय संहारक पद्दतीने हल्ला चढवतो यामुळे जेव्हा हवेत ओझोनचे प्रमाण जास्त असते तेव्हा छातित कळ येण्यासारखे प्रकार घडतात. सातत्याच्या ओझोनच्या माऱ्यामुळे कालांतराने फुप्पुसे दुर्बल होऊन दम्यासारखे रोग वाढीस लागतात. या आगोदर नमूद केलेला नायट्रोजन ऑक्साईडचे ऑक्सिजन बरोबर रासायनिक क्रिया होऊन ओझोन तयार होतो तसेच ओझोनचेही नायट्रोजन बरोबर रासायनिक प्रक्रिया होऊन नायट्रोजन ऑक्साईड बनते. दिवसभर हवेत ओझोन व नायट्रोजन ऑक्साईडचा कमी जास्त होण्याचा खेळ चाललेला असतो.

जर नायट्रोजन ऑक्साईड व व्हि.ओ.सींचे प्रमाण कमी राहिले तर ओझोनचे प्रमाण मर्यादीत रहाण्यात मदत होते. ओझोनमुळे केवळ मानवी शरीरावरच नव्हे तर रबर, प्लॅस्टीक कपडे यांच्यावरही परिणाम होतो. ओझोनच्या संपर्कात येउन रबराची लवचिकता कमी होते. कपड्यांचे रंग उडतात. इत्यादी दुय्यम परिणाम आहेत.

• वोलाटाईल ऑरगॅनिक कंपाऊंड (VOC)- विविध रसायने व रासायनिक उत्पादने यांच्या वापराने या उत्पादनांचे बाष्पीकरण होते व व्हि.ओ.सी. तयार होतात. यातील काही घटक हे मानवी आरोग्यास सरळपणे घातक असतात तर काही सुरक्षितपण असतात. बहुतांशी व्हि.ओ.सींचे रुपांतर सूर्यप्रकाशात ओझोनमध्ये होऊन जाते व ओझोन अंततः घातक प्रदूषक घटकाचे काम करतो. पेट्रोलपंपावरील गाडी भरताना उडणारे पेट्रोल, घराला रंग देताना थिनर व ऑईलपेंटचा वापर इत्यादी वातावरणातील व्हि.ओ.सी वाढवतात.
  
  वातावरणातील व्हि.ओ.सी कमी करण्यासाठी उघड्यावरील रसायनांचा वापर टाळणे, इमारतींसाठी व घरांमध्ये पाण्यापासून बनवलेले नैसर्गिक रंग वापरणे, पेट्रोलपंपावर पेट्रोल भरण्याच्या पद्धतीत अमूलाग्र सुधारणा करणे गरजेचे आहे.
• कार्बन मोनॉक्साईड - आरोग्यास अत्यंत घातक असा हा वायु अपूर्ण ज्वलनाने तयार होतो. वीटभट्या, छोटे छोटे तसेच मध्यम व मोठे विजनिर्मितीसंच, वाहनांच्या इंजिनमधून हा बाहेर पडतो. आपल्या रक्तामध्ये ऑक्सिजन वाहण्याचे काम करणारे हिमोग्लोबिनमध्ये ऑक्सिजन ऍवजी मिसळून जातो व शरीरातील सर्व भागात पोहोचतो. त्यामुळे हा वायु अत्यंत विषारी असून काही मिनिटे सातत्याने संपर्कात आल्यास म्रुत्युही ओढावू शकतो.हे अतिटोकाच्या परिस्थितीत होऊ शकते, परंतु कमी संपर्कात किंवा हवेतील कमी प्रमाणात, चक्कर येणे, डोके दुखणे, विचारक्षमता अथवा कार्यक्षमता कमी होणे असे प्रकार घडतात^[१].
  
  कमी तापमानावरील (७०० अंश से किंवा त्यापेक्षा कमी) ज्वलन, तसेच ज्वलनासाठी पुरेश्या ऑक्सिजनची कमतरता हे कार्बन मोनॉक्साईड तयार होण्याची कारणे आहेत^[२] .
• 

  

  सहारा वाळवंटातून इतर प्रांतात वाहून जाणारी धूळ, सॅटेलाईट कॅमेराने टिपलेले चित्र
  सूक्ष्म धुलिकण १० मायक्रोमीटर पेक्षा लहान (PM₁₀)ढोबळमानाने दोन प्रकारचे धुलिकण हवेत असतात. श्वसनामार्फत शरीरात जाणारे जे अतिशय लहान असतात. व श्वसनातून शरीरात न जाणारे. १० मायक्रोमीटर पेक्षा लहान धुलिकण हे श्वसनामार्फत शरीरात जाऊ शकतात. हवेत धुलिकणांचे प्रमाण केवळ रहदारीमुळेच होते असे मानणे चुकिचे आहे. धुलिकण मानव निर्मित तसेच निसर्ग निर्मितही असू शकतात. मानव निर्मित धुलिकण हे ज्वलन व तत्सम प्रक्रियांतून निर्माण होतात. तसेच कुठेही चालणारी बांधकामे, विविध प्रकारचे कारखाने, शेतीतील विविध प्रकारची कामे हे मानव निर्मित धुलिकणांचे स्त्रोत आहेत. निसर्गही हवेतील धुलिकण कमी अथवा जास्त करण्यात मोठा हातभार लावत असतो. फुलांच्या बहार येणाऱ्या मोसमात काही ठिकाणी हवेतील धुलिकणांचे प्रमाण खूप वाढते. तसेच कोरड्या प्रांतातून वाऱ्या बरोबर मोठ्या प्रमाणावर धुळ येऊ शकते. अफ्रिकेतील सहारा वाळवंटातून येणारी धूळ हा स्पेन इटली ग्रीस स्वित्झर्लंड सायप्रस इत्यादी देशांत मोठ्या प्रमाणात येउन येथील धुलिकणांचे हवेतील प्रमाण मोठ्या प्रमाणात वाढवते ^[३].
• अतिसूक्ष्म धुलिकण २.५ मायक्रोमीटर पेक्षा लहान (PM_2.5)हे अतिसूक्ष्म धुलिकण श्वसनामार्फत फुप्पुसांच्या खोलवर जाउन पोहोचतात व फुप्पुसांच्या रचनेमुळे आतमध्ये दिर्घकालापर्यंत साठून राहतात. हे सूक्ष्म कण विविध प्रकारच्या हानीकारक घटकांनी बनलेले असल्यास रक्तामध्ये मिसळून रक्त प्रदूषित करतात व अतिशय घातक असे आरोग्यावर परिणाम करतात. वाहनांतून बाहेर पडणाऱ्या धुरांमध्ये अति-अतिसूक्ष्म (नॅनो आकारात) काजळीसारखे कण असतात. हे कण एकत्र येउन अतिसूक्ष्म कण बनतात व वातावरणातील प्रदूषण वाढवतात. दोन-स्ट्रोक वाली तसेच डिझेल वाहनांमुळे यांचे प्रदूषण शहरांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर होते.भारतातील शहरांमध्ये प्रामुख्याने अतिसूक्ष्म कणांचा प्रादुर्भाव जास्ति आहे.

हवामान बदलास जवाबदार घटक

मुख्य लेख जागतिक तापमानवाढ

कार्बन डायॉक्साईड वाढीचा व तापमान वाढीचा सबंध

वरील प्रदूषक घटकांचे बहुतांशी मानव प्रयत्नांच्या निर्मितीने वातावरणातील एकूण प्रमाण वाढले आहे. या घटकांचा प्रभाव मानवी आरोग्यावर पटकन दिसून येतो परंतु निसर्गातील काही घटक या प्रदूषक घटकांचे प्रमाण कमी करण्यात सातत्याने मदत करत असतात. वरील सर्व घटकांचा वातावरणात टिकून रहाण्याची क्षमता काही मिनिटांपासून ते सहा महिन्यांपर्यंत असते. याचा अर्थ प्रदूषण रोखण्यासाठी उपाय योजना योजल्यास त्याचे परिणाम काही महिन्यातच दिसून येतात. परंतु खालील घटक हे वातावरणात कित्येक वर्षे, दशके , किंबहुना शतके टिकून रहातात व हेच घटक मुख्यत्वे हवामान बदलास जवाबदार आहेत. हवामान बदलामध्ये जागतिक तापमानवाढ ही सर्वात चिंताजनक बाब आहे व इतर बदल हे संयुक्तिक पणे आपेक्षित आहेत.

• कार्बन डायॉक्साईड (CO₂) - सध्याचा सर्वात चर्चिला जाणारा चिंतेचा विषय जागतिक तापमानवाढ हे कार्बन डायॉक्साईडच्या उत्सर्जनामुळे होणारा परिणाम आहे. साधारणपणे १९९० पर्यंत कार्बन डायॉक्साईड हा प्रदूषक घटकांमध्ये मानला जात नव्हता कारण कोणत्याही ज्वलनाचा अंतिम पदार्थ कार्बन डायॉक्साईडच असतो. तसेच आरोग्यावर याचे परिणाम गंभीर मानले जात नव्हते. तापमानवाढीचा व कार्बन डायॉक्साईडच्या वाढत्या प्रमाणाचा जवळचा संबंध आहे हे शिक्कामोर्तब झाल्यानंतर कार्बन डायॉक्साईड हा महत्त्वाचा प्रदूषक घटक आहे याला मान्यता मिळाली.

कार्बन डायॉक्साईडचे वातावरणातील प्रमाण ०.३ टक्के इतके आपेक्षित आहे. निसर्गातील अनेक प्रकियांमध्ये ( जीव सृष्टीतील श्वासोछ्वास) कार्बन डायॉक्साईड उत्सर्जित होत असतो. परंतु निसर्गाने वनस्पतींना प्रकाश संश्लेषणातून कार्बन डायॉक्साईडला पुन्हा कार्बन व ऑक्सिजन वेगळे करण्याची क्षमता प्रदान केली आहे. औद्योगिक क्रांतीनंतर मानवाने मोठ्या प्रमाणावर उर्जेचा वापर करण्यास सुरुवात केली व त्याच वेळेस मोठ्या प्रमाणावरील वृक्षतोडीने पृथ्वीवरील वनस्पतींची कार्बन डायॉक्साईडला ऑक्सिजन मध्ये परिवर्तन करण्याची क्षमता कमी केली. परिणामी वातावरणातील कार्बन डायॉक्साईडचे प्रमाण वाढले व वाढत आहे. सध्याचे वातावरणातील कार्बन डायॉक्साईडचे प्रमाण ०.३८५ टक्के इतके आहे.^[४]

• मिथेन (CH₄)मिथेन हा देखिल हरितगृह परिणाम दाखवणारा वायु आहे व कार्बन डायॉक्साईडपेक्षा २१ पटीने परिणामकारक आहे. कार्बन डायॉक्साईड खालोखाल याचे उत्सर्जन होत असल्याने साहजिकच याचे उत्सर्जन हा चिंतेचा विषय आहे. मिथेन च्या उत्सर्जनाला मानव तसेच निसर्गही जवाबदार आहे. अनेक जीवाणूंच्या जैव रसायनिकी प्रक्रियेत मिथेन बाहेर पडतो. उदा: कचरा कुजणे, दलदली तसेच भूगर्भातील मिथेन अथवा नैसर्गिक वायूंची स्त्रोत्रे जिथून नैसर्गिक वायु अव्याहतपणे बाहेर पडत असतो. ज्वालामूखी इत्यादी. मानवामुळे मिथेनच्या उत्सर्जनात वाढ होऊन वातावरणातील मिथेनचे प्रमाण वाढत आहे. प्रक्रिया न केलेल्या कचरा, पाळिव प्राण्यांचा वाढता वापर, प्रक्रिया न केलेले सांडपाणी यांमधून बाहेर पडणार बायोगॅस ( बायोगॅस मध्ये ६० टक्के मिथेनचे प्रमाण असते)इत्यादी कारणे महत्त्वाची आहेत. मिथेन हा ज्वलनशील वायु असल्याने त्याचा जास्ति जास्त उपयोग उर्जेसाठी करून घेतल्यास मिथेनचे उत्सर्जन कमी होण्यात मदत होईल. यासाठी कचरा प्रक्रिया प्रकल्प, सांडपाणी प्रकल्प इत्यादी ठिकाणी बायोगॅस जास्तिजास्त वातावरणात जाण्यापासून रोखणे व त्याचा उर्जा म्हणून वापर करणे गरजेचे आहे.

• डायनायट्रोजन ऑक्साईड (N₂O)
• क्लोरोफ्लुरो कार्बन (CFC)

वायुप्रदूषणाचे स्त्रोत

प्रदूषणाचे स्त्रोत (कार्बन डायॉक्साईड शिवाय)

* नैसर्गिक स्त्रोत

• • ज्वालामुखी (सल्फर डायॉक्साईडइतर अनेक वायु व मोठ्या प्रमाणावरील धुलिकण),
  • दलदली (मिथेन),
  • नैसर्गिक रित्या लागणारे जंगलातील वणवे ( कार्बन डायॉक्साईड व सूक्ष्म धुलिकण)

• मानवनिर्मित स्त्रोत
  • वाहने - नायट्रोजन ऑक्साईड व डायॉक्साईड, व्हि.ओ.सी, कार्बन मोनॉक्साईड व डायॉक्साईड, सूक्ष्म व अतिसूक्ष्म धूलिकण,
  • कारखाने- व्हि.ओ.सी, कार्बन डायॉक्साईड,
  • वीजनिर्मिती व सिमेंट प्रकल्प - मोठ्या प्रमाणावर कार्बन डायॉक्साईड, सल्फर डायॉक्साईड, नायट्रोजन डायॉक्साईड, काजळी (सूक्ष्म धूलिकण)
  • कचरा व सांडपाणी - मिथेन
  • पेट्रोलपंप - व्हि.ओ.सी.
  • शेती*- शेतीजन्य उत्पादनातून तयार होणारे व्हि.ओ.सी. , शेतामधील कामांमधून तयार होणारे धुलिकण.

_{*शेतात वापरल्या जाणाऱ्या नैसर्गिक तसेच रासायनिक खतांमुळे पाण्याचे प्रदूषण मोठ्या प्रमाणात होते.}

परिणाम

आरोग्यावरील परिणाम

वायुप्रदूषणाचा आरोग्यावर सर्वात घातक परिणाम श्वसनसंस्थेवर होतात. वर नमूद केल्याप्रमाणे विविध प्रदूषक घटके श्वसनव्यस्थेवर हल्ला चढवतात. ओझोन, नायट्रोजन डायॉक्साईड हे फुप्पुसांवर अतिशय घातक परिणाम करतात. ओझोन फुप्पुसांमधील पेशींना नष्ट करून फुप्पुसे कमजोर करतो, त्यामुळे दमा वाढीस लागतो. नायट्रोजन ऑक्साईड हे श्वसन नलिकेत व फुप्पुसात गेल्यानंतर फुप्पुसे व श्वसन नलिका ते विरघळवण्यासाठी जास्तिजास्त कफाची निर्मिती करतात व त्यामुळे आपणास सर्दी होते. ही सर्दी कित्येक दिवस जुनी झाल्यास जीवाणूंचा संसर्ग होतो व परिस्थिती गंभीर होते. कार्बन मोनॉक्साईड आपल्या रक्तामध्ये ऑक्सिजन वाहण्याचे काम करणारे हिमोग्लोबिनमध्ये ऑक्सिजन ऍवजी मिसळून जातो व शरीरातील सर्व भागात पोहोचतो. त्यामुळे हा वायु अत्यंत विषारी असून काही मिनिटे सातत्याने संपर्कात आल्यास म्रुत्युही ओढावू शकतो.

निसर्गातील इतर घटकांवर परिणाम

केवळ मनुष्यच नव्हे तर निसर्गातील इतर घटकांवर प्रदूषणाचे विपरीत परिणाम होतात. सल्फर डायॉक्साईड व नायट्रोजन डायॉक्साईड मुळे अम्लयुक्त पावसाची निर्मिती होते व त्याचे विपरीत परिणाम जमीन व पिकांवर होतो. तंबाखूची पाने प्रदूषणाने खराब होतात असे निदर्शनात आले आहे.

इतर परिणाम

• रबर ओझोनच्या संपर्कात आल्यामुळे ते कडक बनते व त्याचे आयुष्य कमी होते. तसेच ओझोनच्या प्रादुर्भावाने कपड्यांचे रंगही/ गाड्यांचे रंगही फिके होतात.
• ताजमहाल, ग्रीसमधील अक्रोपोलिस या व जगातील इतर महत्वाच्या वास्तू देखिल वायूप्रदूषणामुळे त्याचे सौदर्य कमी होते व त्यांचे आयुष्य देखिल कमी होते.
• साध्या बांधकामाचे देखिल आयुष्य कमी होते.
• कार्बन डायॉक्साईडच्या सातत्याच्या उत्सर्जनाने जागतिक तापमानवाढीची समस्या भेडसावण्यास चालू झाले आहे.

हवामानाचा वायुप्रदुषणावर परिणाम

दिल्ली मध्ये इनव्हर्जन मुळे साठणारे धुके, या धुक्यांमुळे प्रदूषण पातळी मोठ्या प्रमाणावर वाढते

वायुप्रदूषण कमी जास्त होण्यात हवामानाचा खूपच प्रभाव असतो. जमीनीवरील तापमान, हवेतील तापमान, वातावरणातील वरच्या भागातील तापमान इत्यादी प्रदूषण पसरवण्यात किंवा एकवटण्यात महत्त्वाची कामगीरी बजावतात. वाऱ्याचा वेग दिशा हे त्यात महत्त्वाचे घटक ठरतात.
उदा: मुंबईमध्ये प्रदूषक घटकांची निर्मिती जास्त असूनही प्रदूषण पातळी पुण्यापेक्षा बरीच कमी असते. मुंबईतील प्रदूषण समुद्रावरील वाऱ्यांमुळे बऱ्याच प्रमाणात वाहून जाते तर पुण्याच्या सभोवतालच्या टेकड्यांमुळे वाहून जाण्यात अडथळा येत असल्याने पुण्यात प्रद्षण पातळी जास्त असते. तसेच काही ठिकाणी प्रदूषण होत नसतानाही वाऱ्याबरोबर दुसऱ्या ठिकाणांहून प्रदूषण वाहून येते व स्त्रोताची जागा प्रदूषणमुक्त राहून सभोवतालचा परिसर प्रदूषणमय होऊन जातो. उदा: साखर कारखान्यांजवळचा परिसर.

तापमान बदल जमीनीपासूनच्या उंचीमध्ये - इनव्हर्जन काळातीलआलेख तुटक रेषेत दर्शावला आहे

सामन्यतः वातावरणातील वरच्या भागात तापमान कमी असते व जमीनीवर जास्ती. काही वेळेस वातावरणातील वरच्या भागातील तापमान (जमीनी पासुन १-३ किमी वर) हे जमीनीवर तापमानापेक्षा जास्त झाल्यास प्रदूषके वाहून जाण्यात अडथळा येउन अचानक प्रदूषण पातळी मोठ्या प्रमाणात वाढते. या परिस्थितीत धुके साठणे, कोहरा (हिंदीमध्ये) होणे असे म्हणतात. इंग्रजीत इनव्हर्जन (Inversion)अशी शास्त्रीय संज्ञा आहे^[५]. साधारणपणे उत्तर भारतात हा प्रकार नेहेमी अनुभवायास मिळतो व कित्येक दिवस हा प्रकार टिकून रहातो.

गृहंतर्गत वायूप्रदूषण (Indoor air pollution)

अलिकडच्या काळात गृहंतर्गत होणाऱ्या वायूप्रदूषणावर महत्त्वाचे संशोधन चालू आहे. बहुतांशी व्यक्ती बहुतेक वेळ कार्यालये व कामाची ठिकाणी, घरात, अथवा प्रवासात घालवतात. त्यामुळे गृहंतर्गत होणाऱ्या प्रदूषणाचा आरोग्यावर होणारा परिणाम जास्त असतो.गृहंतर्गत प्रदूषणावर प्रबोधन होणे सर्वात जास्त गरजेचे आहे. कारण यावरील उपाय केवळ व्यक्तिगत प्रयत्नातून होऊ शकतात. स्वयंपाक करताना फोडणीमुळे उडणारे विविध पदार्थ खायला चांगले असले तरी श्वसनास हानीकारक असतात. खूप वेळ दारे खिडक्या बंद ठेवल्याने घरात कार्बन डायॉक्साईडचे प्रमाण वाढते व त्यामुळे मेंदूची कार्य क्षमता कमी होते व झोपेचे प्रमाण वाढते हे प्रयोगाअंती सिद्ध झाले आहे. भिंतींना व फर्निचरला रंग दिल्यानंतर काही दिवस घरातील व्हि.ओ.सींचे प्रमाण बरेच वाढते.
गृहंतर्गत प्रदूषण कमी करण्यात घरातील हवा खेळण्याची व्यवस्था उत्तम असणे गरजेचे आहे. स्वयंपाकघरात खासकरून गृहरचना करताना यास महत्त्व दिले गेले पाहिजे. ग्रामीण भागात नवीन रचनेच्या चुली आत्मसात केल्या पाहिजेत.

भारतातील वायुप्रदूषण

भारतात गेल्या काही वर्षात वाहनांच्या संख्येत प्रचंड वाढ झाल्याने अतिसूक्ष्म धुलिकणांच्या प्रमाणात प्रचंड वाढ झाली आहे. शास्त्रीय नियतकालीकेत प्रदर्शित माहितीनुसार शहरातील १० मायक्रोमीटर पेक्षा लहान कणांत २.५ मायक्रोमीटरपेक्षा लहान कणांचे प्रमाण ७० टक्यांपेक्षाही जास्त आहे. हे प्रमाण दोन तीन दशकांपूर्वी ५ टक्यांपेक्षाही कमी होते. भारतातील सर्वच मोठी शहरे या प्रदूषणाच्या विळख्यात असून दिल्ली कानपूर पुणे बंगलोर ही शहरे जगातील सर्वाधिक प्रदूषित शहरात मोडतात. सूक्ष्म व अतिसूक्ष्म धुलिकणांची आरोग्यासाठी मर्यादा ५० पीपीएम काही तासांसाठी इतकी आहे. परंतु वर नमूद केलेल्या शहरात जवळपास वर्षातील सर्वच ३६५ दिवस ही मर्यादा ५० पीपीएम पेक्षा कितीतरी पटीने अधिक होती. नायट्रोजन ऑक्साईड, व्हि.ओ.सी. व ओझोनवर भारतातील शहरातून फारशी माहिती उपलब्ध नाही परंतु वाढत्या वहानांच्या संख्ये बरोबर यांचे देखिल प्रमाण वाढणे अनिवार्य आहे. यावरून भारतातील नागरिक अत्यंत घातक हवा श्वसन करत आहेत हे लक्षात येते. याचा परिणाम एकूणच सामाजिक आरोग्यावर होत आहे. डॉक्टरांकडे येत असलेली सर्दी ताप पडसे दमा इत्यादी तक्रारींवर वाढलेली गर्दी हे याचे प्रतिक आहे. हे रोग अतिघातक नसले तरी सातत्याच्या प्रादूर्भावाने शारिरिक व मानसिक क्षमता कमी करण्यात हातभार लावतात.

उपाय योजना

वायू प्रदूषणात प्रदूषके एकाच जागी तयार होतात केंद्रीय उत्सर्जन (Point sources) अथवा सर्वत्र थोड्या थोड्या प्रमाणात सार्वत्रिक उत्सर्जन(Diffused sources) तयार होतात. केंद्रीय उत्सर्जन होण्याचे उदाहरण म्हणजे औद्योगिक ठिकाणे, वीजनिर्मिती कारखाने, तर सार्वत्रिक उत्सर्जनाचे उदाहरण आपली वाहतूक व्यवस्था धरता येईल. जर प्रदूषण एकाच जागी होत असेल तर त्यावर नियंत्रण मिळवणे सोपे असते परंतु सर्वत्र थोड्या थोड्या प्रमाणात होणाऱ्या सार्वत्रिक उत्सर्जन प्रदूषणावर नियंत्रण मिळवणे हे खूपच अवघड आहे. विविध प्रकारचे कडक नियम व कायदे यांनी औद्योगिक क्षेत्रातून होणाऱ्या प्रदूषणावर विकसित देशात बऱ्याच प्रमाणात नियंत्रण मिळवले आहे. परंतु भारत व इतर विकसनशील देशात अजूनही म्हणावी इतके यश मिळालेले नाही. कायद्याची कडक अंमलबजावणी मधील त्रुटी, तंत्रज्ञान वापरण्याबद्दल असलेली आर्थिक उदासीनता (तंत्रज्ञान महाग पडते म्हणून न वापरणे) व माहितीचा अभाव ही प्रमुख कारणे आहेत.
सार्वत्रिक उत्सर्जनाच्या प्रदूषणावर तंत्रज्ञानातील सुधारणा व उर्जेचा कमी वापर यातूनच सुधारणा करता येते. सध्याचा विकसनशील देशांची वाढती अर्थव्यवस्था व उर्जेचा वाढता वापर तसेच विकसित देशातील दरडोई असलेला मोठ्या प्रमाणावरील वापर यामुळे उर्जेचा वापर कमी होणे सध्यातरी अशक्य दिसत आहे. त्यामुळे तंत्रज्ञानातील सुधारणा किंवा नवीन प्रदूषण रहित स्वस्त उर्जास्त्रोताचा शोध यावर अवलंबून रहाणे आवश्यक आहे.
वाहनांच्यात तंत्रज्ञान सुधारण्यात मोठा वाव आहे. विविध प्रकारचे कॅटालायटिक कनव्हर्टर, फिल्टर यांच्या वापराने वाहनातून बाहेर पडणाऱ्या प्रदूषणावर नियंत्रण मिळवता येते. तसेच सध्या वाहन रचनेत होणाऱ्या अमूलाग्र बदलांमुळे, वाहनातून बाहेर पडणाऱ्या प्रदूषकांमध्ये भविष्यात मोठ्या प्रमाणावर सुधारणा दिसून येईल. परंतु कोणत्या प्रकारच्या उर्जास्त्रोताने जागतिक तापमान वाढ रोखता येईल यावर अजूनतरी समाधानकारक उत्तर सापडलेले नाही.
अट्रीब्युशन/शेअर-अलाईक लायसन्स या अंतर्गत उपलब्ध आहे